Poznaj podstawowe zasady prawne udzielania pomocy humanitarnej uchodźcom w Polsce

1. Pytania przedstawione przez aktywistów działających na terenach przygranicznych nie dotyczą wyłącznie tego „jakie jest prawo”. Chodzi w nich bowiem nie tylko o ograniczenia spowodowane przez stan wyjątkowy (w okresie wrzesień – grudzień 2021 r.), a obecnie przez ustawę i rozporządzenia obowiązujące w strefie przygranicznej. Na tym terenie występuje dodatkowo łamanie, naginanie i obchodzenie prawa ze strony władzy, a także celowa dezinformacja. Ta ostatnia jest narzędziem dyscyplinowania mieszkańców (posłuch, efekt mrożący) i przybyszów (dziennikarzy i aktywistów), a także uchodźców. Pytający przedstawiając pewną sytuację poszukują odpowiedzi na pytanie „jak zachować się” – skutecznie, zgodnie z prawem i bezpiecznie.
2. Prawo jest pomyślane jako ogranicznik samowolnej władzy; niestety często dezinformacja co do prawa jest narzędziem służącym autorytarnej władzy do zarządzania strachem.
3. Z pytań przebija przekonanie, że uzyskanie odpowiedzi od „prawniczego autorytetu” załatwi sprawę: przedstawienie odpowiedzi spowoduje (u ewentualnego naruszyciela i dezinformatora) zachowanie zgodne z prawem. Tak, niestety, nie jest – lekceważenie prawa ze strony władzy wykonawczej (służby mundurowe) dotyczy prawniczych autorytetów (RPO czy profesorów prawa).
4. Reakcja na to lekceważenie prawa i zarządzanie strachem może być różna – w zależności od determinacji i możliwości (wiedzy, cierpliwości, odwagi) chcącego się przeciwstawić złemu prawu i naruszeniom prawa. Odpowiedzi zawierają informacje o możliwych różnych reakcjach.
5. Jako zasada reakcja powinna polegać na spokojnym zapytaniu o prawną podstawę interwencji, unikaniu scysji i słownych sporów:

• dla odważnych i zdeterminowanych – o naruszeniach prawa ze strony mundurowych należy zawiadamiać ich zwierzchników. Jest jednak wysoce prawdopodobne, że to skutku nie odniesie, natomiast może ściągnąć represje i szykany na zawiadamiających,
• dla mniej zdeterminowanych: należy dokładnie rejestrować i dokumentować ekscesy służb mundurowych. Może przyjść moment, że to się bardzo przyda dziennikarzom lub/i RPO albo innym instytucjom.

Odpowiedzi przygotowali:

dr hab. Agnieszka Barczak,

dr Małgorzata Pyrcak-Górowska

prof. dr hab. Ewa Łętowska

dr Tomasz Sroka

prof. dr hab. Włodzimierz Wróbel

Lepszym terminem niż „patostrefa” (bo to jest pytanie sugerujące) jest „strefa przygraniczna”. Ustawa nowelizująca z 2021 r. nie jest zgodna z Konstytucją, w wielu punktach ją narusza. Szczegółowe wskazanie naruszeń związanych z wprowadzeniem tego faktycznego, nieznanego Konstytucji stanu nadzwyczajnego, zawiera artykuł prof. P. Tulei, umieszczony na portalu Monitor Konstytucyjny https://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/20423

Wątpliwości te dotyczą ustawy z dnia 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o ochronie granicy państwowej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2191) oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 30 listopada 2021 r. w sprawie wprowadzenia czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi (Dz.U. poz. 2193). 

Ta opinia „profesorska” nie zmienia jednak faktu, że w praktyce ustawa działa tak, jakby była niewadliwa i jest przez służby mundurowe oraz organy administracji i prokuraturę egzekwowana.

Jeżeli jednak kary nałożone przez organy administracji lub oskarżenia prokuratury za zachowania sprzeczne z ustawą lub rozporządzeniem trafią do sądu – ten może (wolno mu) odmówić zastosowania niekonstytucyjnej ustawy lub rozporządzenia.

„Ocena legalności rozporządzenia jest obowiązkiem wszystkich organów władzy publicznej, które w myśl art. 7 Konstytucji powinny działać na podstawie i w granicach prawa. Szczególny obowiązek spoczywa w tym względzie na sądach. Zgodnie z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji prawo do sądu to podstawowy środek ochrony praw konstytucyjnych – zarówno praw przysługujących obywatelom polskim, jak i praw przysługujących każdemu. Sędziowie podlegają Konstytucji oraz ustawie, a więc powinni odmówić stosowania niezgodnego z Konstytucją rozporządzenia. Wynika to z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Takie rozumienie podległości sędziego prawu utrwalone jest w Polsce od czasów Konstytucji Marcowej. Opiera się ono również na jednolitej i ugruntowanej praktyce orzecznictwa… Sędziowskie kompetencje w tym zakresie wzmacnia art. 91 ust. 3 Konstytucji” (P.Tuleja, j.w.)

Czy wszystkie sądy korzystają z tej przysługującej im kompetencji? Czy zawsze na to można liczyć? Nie jest to pewne: na sądy także wywierane są naciski i nie zawsze sąd chce ryzykować ewentualne postępowanie wyjaśniające lub dyscyplinarne, które mu w takim wypadku grozi. To oznacza, że mimo zastrzeżeń konstytucyjnych, jest możliwe, że osoby nie podporządkowujące się ograniczeniom przygranicznym (nawet stosowanym ekscesywnie, w sposób, który sygnalizujemy w niniejszym opracowaniu jako niewłaściwy) – mogą ponieść odpowiedzialność.

Autorzy:
E.Łetowska,
W.Wróbel,
T.Sroka

Nie ma ogólnych przepisów dotyczących tych kwestii (brak wyraźnego zakazu, brak wyraźnego zezwolenia wykonywania fotografii lub nagrań funkcjonariuszy. Zarówno jednak wizerunek, jak i głos to dane osobowe, które korzystają z ochrony prawnej, także w przypadku funkcjonariusza. Okoliczność, że chodzi o funkcjonariusza w trakcie obowiązków służbowych nie zmienia kwalifikacji jego wizerunku czy głosu jako danych osobowych.

Istnieje wyrok TSUE (z dnia 14 lutego 2019 r., C 345/17) dotyczący nagrywania policjantów na komisariacie podczas wykonywania przez nich obowiązków służbowych, a następnie umieszczenia takiego nagrania w serwisie YouTube. Uznano tam, że głos i wizerunek stanowią dane osobowe, a przetwarzanie takich danych osobowych to zarówno ich rejestracja i przechowywanie na sprzęcie w sposób ciągły (na karcie pamięci kamery czy telefonu), jak i udostępnienie na stronie internetowej. Z tej przyczyny utrwalanie i następnie udostępnianie wizerunku lub/oraz głosu funkcjonariuszy, zasadniczo podlega przepisom o ochronie danych osobowych (RODO). To zaś wymaga m.in. poinformowania fotografowanego (nagrywanego) o celu przetwarzania danych osobowych oraz uzyskania zgody funkcjonariuszy na przetwarzanie ich danych osobowych. 

Od tej zasady można wskazać jednak dwa wyjątki, istotne z punktu widzenia pytania

• Jeżeli nagranie/fotografia wykonywane są przez osobę fizyczną, wyłącznie na własny, prywatny użytek i nie będą rozpowszechniane, przepisy RODO nie znajdą zastosowania (art. art. 2 ust. 2 pkt c RODO), a funkcjonariusz nie musi wyrażać zgody na nagrywanie/wykonanie fotografii. 
• Drugi wyjątek, tzw. dziennikarski – jak wynika z orzeczenia TSUE – zachodzi z uwagi na doniosłość wolności wypowiedzi w państwie demokratycznym. Wyjątek ten zachodzi wówczas, gdy wyłącznym celem działania osoby nagrywającej jest „publiczne rozpowszechnienie informacji, opinii lub myśli”. W takiej sytuacji możliwe jest zarówno nagranie, jak i rozpowszechnienie nagrania funkcjonariusza podczas wykonywania przez niego obowiązków służbowych bez uprzedniego dopełnienia obowiązków informacyjnych i uzyskania zgody na nagranie. Można zatem zarejestrować, a następnie opublikować zdarzenie z udziałem funkcjonariuszy, na których będzie widać ich wizerunek czy słychać głos, jeśli przedmiot publikacji dotyczy istotnej dla społeczeństwa kwestii czy tematów podejmowanych w dyskusji publicznej, a samo nagranie stanowi wkład w debatę społeczną. Co istotne, wyjątek ten nie dotyczy tylko zawodowego dziennikarza, ale każdej osoby, której działanie następuje w celu dziennikarskim (określenie „dziennikarstwo” należy zdaniem TSUE interpretować szeroko). Nie jest zatem wykluczone, by tzw. „wyjątkiem dziennikarskim” objąć np. działalność aktywistów, których celem jest zwrócenie uwagi na sprzeczne z prawem działania funkcjonariuszy. 

W przypadku, gdy osoba nagrywająca działania funkcjonariuszy nie dopełniła przed nagrywaniem obowiązku informacyjnego lub nie uzyskała zgody funkcjonariuszy na nagrywanie i chce rozpowszechnić wykonane nagranie, a ma wątpliwości co do tego, czy faktycznie zachodzi tzw. „wyjątek dziennikarskich”, może przed publikacją nagrania zmodyfikować je w ten sposób, by nie był widoczny wizerunek (np. zamazać twarz) oraz nie był słyszalny głos (np. zmienić głos) funkcjonariusza, względnie by nagranie nie zawierało innych informacji pozwalających ustalić tożsamość funkcjonariuszy (np. zamazać tablice rejestracyjne samochodu).

Możliwymi konsekwencjami naruszenia przepisów dotyczących ochrony danych osobowych (wizerunku, głosu) są kary finansowe, które mogą być nałożone na gruncie przepisów stanowiących ochronę danych osobowych. W grę wchodzi również ewentualna odpowiedzialność cywilna z tytułu naruszenia dóbr osobistych nagrywanych czy fotografowanych funkcjonariuszy.

Należy również zastrzec, że wykonywanie nagrania lub fotografii nie może utrudniać funkcjonariuszowi wykonywania obowiązków służbowych. Nie ma natomiast znaczenia czy film/zdjęcia wykonano w obszarze strefy nadgranicznej, gdzie wprowadzono czasowy zakaz przebywania. Przepisy ustawy o ochronie granicy państwowej nie przewidują bowiem odmiennych rozwiązań w tym zakresie.